Zorgerfgoed.be: een digitaal platform voor de ontsluiting en valorisatie van erfgoed van zorg & welzijn

Kristien Suenens, Celien Stevens (KADOC-KU Leuven) en Diedrick Nuyttens (Museum Dr. Guislain)

In de laatste jaren nam de aandacht voor erfgoed van zorg en welzijn sterk toe. Zowel op lokaal als bovenlokaal niveau zagen talrijke initiatieven die inzetten op de ontsluiting en valorisatie van zorgerfgoed en oog hadden voor de rijke cultuurhistorische waarde ervan, het levenslicht. Gestimuleerd door internationale voorbeelden groeide ook de belangstelling voor het potentieel van erfgoed van zorg en welzijn alsook vóór zorg en welzijn. Het in stelling brengen van erfgoed voor het herstel en het welbevinden van individuen en voor gemeenschapsopbouw kan binnen en buiten de zorgsector op steeds meer supporters rekenen en wordt bovendien ondersteund door belangrijke wetenschappelijke inzichten over de positieve impact ervan.

Tegelijkertijd staat het erfgoed van zorg en welzijn zwaar onder druk. Vele collecties worden nog ‘in situ’ bewaard: in algemene en psychiatrische ziekenhuizen, in instellingen voor jeugd- of ouderenzorg of voor mensen met een beperking, in organisaties voor thuis- of gezinszorg, in verenigingen van patiënten of zorgverleners en in zovele andere. Vele instellingen en organisaties zijn echter overbevraagd en onderbemand en likken de wonden na de impact en de ontwrichting van de Coronapandemie. Het ontbreekt vaak aan mensen, middelen en expertise om met het bewaarde erfgoed om te gaan. Bovendien hebben recente operaties van schaalvergroting en rationalisering de banden met de geschiedenis en het erfgoed van oorspronkelijke instellingen en organisaties uitgehold. Terechte bezorgdheden over het privacygevoelige karakter van vele aspecten van die type erfgoed vormt vaak een extra obstakel om met het erfgoed aan de slag te gaan. Ondanks hun waarde en potentieel, zijn dan ook vele erfgoedcollecties in hun voortbestaan bedreigd.

Geïnspireerd door deze noden en uitdagingen, zetten KADOC-KU Leuven en Museum Dr. Guislain, elk vanuit hun eigen expertise, sinds 2021 samen de schouders onder een erfgoedproject ‘Zorgzaam (met) Erfgoed’ (2021-2023) met focus op de zorg voor en de valorisatie van erfgoed van zorg en welzijn. Via een driefasig traject brengen ze dit erfgoed in kaart en zetten ze in op de ontwikkeling van expertise en partnernetwerken omtrent erfgoedzorg en erfgoedvalorisatie. Ze willen de verzamelde kennis en ervaringen ook delen met een brede doelgroep van actoren uit de zorg- en welzijnssector, de erfgoedsector, de onderwijs- en onderzoekswereld en het brede publiek.

De resultaten van het project worden sinds kort gepresenteerd op de website www.zorgerfgoed.be die KADOC en Museum Dr. Guislain in de toekomst willen ontwikkelen tot een interactief en participatief kennis- en ervaringsplatform rond het erfgoed van zorg en welzijn.

De erfgoedkaart zorg & welzijn: work in progress

Het erfgoed van zorg en welzijn is zeer divers en bijzonder uitgebreid. Om een beter zicht te krijgen op het veld en de specifieke noden spitste de eerste fase (2021-2022) van het project ‘Zorgzaam (met) Erfgoed’ zich toe op het in kaart brengen van zorgerfgoed. Omdat de tijd en middelen beperkt waren, werd geopteerd voor een registratieproject in vier pilootregio’s: Dijleland, Haspengouw, Meetjesland en Brugge en Ommeland. In samenwerking met lokale erfgoedcellen (Leuven, Haspengouw, Comeet en Brugge), andere erfgoedpartners actief op het terrein van zorgerfgoed (ETWIE) en online databanken (ODIS, Archiefpunt en Sociale Kaart) werd een enquête ontwikkeld met vragen over de inhoud, de toestand en de noden van de erfgoedcollecties. De bevraging werd verspreid naar zorg- en welzijnsinstellingen en -organisaties in de vier pilootregio’s. Tegelijkertijd verzamelden de medewerkers van het project informatie over reeds geregistreerde collecties uit de vier pilootregio’s of erfgoedgehelen rond zorg & welzijn in professionele bewaarinstellingen.

Via enquêtes en prospecties tracht www.zorgerfgoed.be waardevolle erfgoedcollecties van zorg & welzijn op het spoor te komen, zoals dit archief van het UPC Kamillus in Bierbeek. (Foto Celien Stevens)

Na de screening en eventuele prospecties ter plaatse worden de resultaten van de bevraging geleidelijk aan ter beschikking gesteld op de erfgoedkaart op de website. Voor iedere instelling of organisatie met een erfgoedcollectie verschijnt een link op de kaart, gekoppeld aan een achterliggende informatieve steekkaart. Deze fiches bevatten basisgegevens en een link naar detailinformatie over de instelling en de erfgoedcollectie die beschikbaar is in de webdatabank www.odis.be of beeldbanken als Erfgoedinzicht. De erfgoedcollecties zelf zijn ook doorzoekbaar op een afzonderlijke pagina.

Hoewel op dit moment nog maar een zeventigtal collecties publiek zijn gemaakt, geeft deze selectie reeds blijk van de diversiteit en het rijke potentieel van erfgoed van zorg en welzijn in Vlaanderen. Hoorapparaatjes van het Koninklijk Instituut Spermalie in Brugge, tekeningen en kunstwerken van de beeldende therapie van het psychiatrisch ziekenhuis in Kortenberg, archief van het psychiatrisch centrum Ziekeren in Sint Truiden of postkaarten uit de beeldcollectie van het tuberculosesanatorium in Sijsele: erfgoed van zorg en welzijn omvat zowel objecten, archieven, publicaties, audiovisueel materiaal en immateriële cultuur. Het vertelt verhalen over instellingen en over mensen, over zorgverleners, patiënten, cliënten en bewoners en het raakt het leven van iedereen, ongeacht leeftijd, afkomst of geslacht.

Tegelijkertijd legde deze eerste fase ook een vinger op de wonde. Het verzamelen van informatie was tijdrovend en verliep vaak moeizaam omdat erfgoed buiten de dagelijkse werking en mogelijkheden valt van vele zorg- en welzijnsinstellingen. Samenwerking tussen partners uit de zorg- en erfgoedsector bleek cruciaal om deuren te openen, alsook sensibilisering. Informatie over de waarde van het erfgoed en het potentieel voor de zorgpraktijk kan instellingen en organisaties stimuleren om erfgoed nauwer in hun werking te betrekken, zoals ook blijkt uit de verder nog toegelichte proeftuinprojecten.
De erfgoedkaart zorg & welzijn wil geen reflectie zijn van een eenmalig project. KADOC en Museum Dr. Guislain willen de kaart in de komende jaren verder ontwikkelen, hopelijk in het kader van een dienstverlenende rol rond zorgerfgoed die in 2023 zal worden aangevraagd. Op die manier kan het erfgoed van zorg en welzijn geleidelijk aan voor heel Vlaanderen in kaart worden gebracht en kan er ook beter ingespeeld worden op de noden en vragen die in de enquête tot uiting kwamen. Via een sensibiliseringscampagne over het belang en het potentieel van erfgoed van zorg en welzijn willen beide partners ook het brede publiek bij het project betrekken. Het zal mogelijk worden om via de website zelf collecties aan te melden of informatie te delen over bijzondere stukken of initiatieven.

Proeftuinen: aan de slag met erfgoed van zorg en welzijn

Een tweede fase (2022-2023) van het erfgoedproject ‘Zorgzaam (met) Erfgoed’ omvat de organisatie van enkele inclusieve en participatieve proeftuinen rond erfgoedzorg en -valorisatie. De bedoeling is om via deze proeftuintrajecten best practices te ontwikkelen die in een derde fase met een breed publiek kunnen worden gedeeld. Iedere proeftuin focust op de zorg voor een bepaald soort zorgerfgoed en ontwikkelt initiatieven om dit erfgoed te valoriseren binnen en buiten de bestaande zorgpraktijk. Voor de eerste twee proeftuinen, die in 2022 werden afgerond, vormde www.zorgerfgoed.be voor de eerste keer zowel een klankbord als een platform om de voortgang en resultaten te presenteren.

Creatieve therapie en co-creatie in UPC Kortenberg

Co-creatiesessies geïnspireerd door de erfgoedcollectie van de creatieve therapie in UPC KU Leuven. (Foto Celien Stevens)

De eerste proeftuin vond plaats in UPC KU Leuven – Campus Kortenberg waar dr. Michel Outtier zich vanaf de jaren 1960 ontpopte als een pionier op het terrein van de creatieve therapie voor patiënten met een psychische kwetsbaarheid. Zowel het persoonlijk archief van dr. Outtier, de patiëntendossiers als duizenden artistieke werken van patiënten zijn in de instelling bewaard gebleven en er is vanuit de voorziening een groot engagement om de collectie te ontsluiten en te valoriseren. Voor het aspect erfgoedzorg van de proeftuin in Kortenberg lag de focus op de inventarisatie en verpakking van enkele deelcollecties en het uittekenen van een algemeen collectie- en toekomstplan. In samenwerking met vrijwilligers werden het archief van Michel Outtier en een deel van de patiëntendossiers met respect voor de individuele privacy geïnventariseerd en werd van start gegaan met de registratie van de uitgebreide collectie artistieke werken. De ervaringen en expertise opgebouwd tijdens de proeftuin vormde de basis van een collectie- en toekomstplan voor de collectie, waarin ook specifiek wordt gereflecteerd over de mogelijkheden en uitdagingen van zorgerfgoed met een hoge privacygevoeligheid. De proeftuin mondde ook uit in een langdurig traject dat voorziet in de permanente begeleiding van vrijwilligers die de verdere registratie van de artistieke werken voor hun rekeningen zullen nemen. Het collectie- en toekomstplan werd via de website voor iedereen toegankelijk gemaakt zodat het een inspiratiebron kan zijn voor andere zorginstellingen of erfgoedgeïnteresseerden.

De collectie in Kortenberg werd ook als uitgangspunt genomen voor een inclusief valorisatieproject als tweede onderdeel van de proeftuin. In enkele co-creatie-sessies in het BAC ART Lab in Leuven lieten kunstenaars met en zonder een psychische kwetsbaarheid zich door de artistieke werken inspireren om er zelf mee aan de slag te gaan. De artistieke output van deze samenwerking vormde, samen met werken uit de collectie creatieve therapie van Kortenberg, de basis van een tentoonstelling ‘Go tell it tot the mountains’ die van 11 november 2022 tot 19 februari 2023 in KADOC te zien is. In het kader van deze expo werd de website www.zorgerfgoed.be en de sociale mediakanalen die er aan gekoppeld zijn ook voor de eerste keer gebruikt als platform om participatieve projecten en initiatieven rond erfgoed en zorg in de verf te zetten.

Archief en inclusieve workshops in Diensverleningscentrum De Triangel

De tweede proeftuin focuste zich op het interessante instellingsarchief van Dienstverleningscentrum De Triangel in Lievegem. De geschiedenis van deze voorziening voor kinderen en volwassenen met een verstandelijke beperking gaat terug tot het begin van de negentiende eeuw en heeft zich vertaald in een omvangrijke en diverse erfgoedcollectie waarin zowel instellingsarchief, cliëntendossiers als foto’s en postkaarten worden bewaard. In samenwerking met De Triangel, Erfgoedhuis | Zusters van Liefde JM en Erfgoedcel Comeet legden medewerkers van het project zich in Lievegem toe op de ontwikkeling van een archiefschema voor de collectie en de proefinventarisatie van enkele onderdelen. Deze proefprojecten worden het uitgangspunt voor een volledige inventarisatie van het archief door vrijwilligers. Ook deze keer fungeerde de website als een platform om de opgebouwde expertise – in de vorm van het collectieplan – voor iedereen ter beschikking te stellen. Ook werd via de website en de sociale mediakanalen een wervingscampagne voor vrijwilligers opgestart.

Het valorisatietraject van de collectie in de Triangel zette in op de participatie van de bewoners van de voorziening via twee workshopreeksen. Tijdens een eerste reeks van workshops rond het thema ‘Iedereen Archivaris’ werden bewoners actief betrokken bij de schoning en de verpakking van het archief. Ze maakten ook kennis met de historische waarde van de cliëntendossiers en hun verantwoordelijkheid inzake erfgoedzorg en privacy.

Een workshop storytelling in DVC De Triangel. (Foto Saïdya Vanhooren)

Een tweede reeks workshops focuste op het audiovisueel archief als basis voor sessies inclusieve storytelling. De eerste try-out vond plaats met cliënten (senioren) die op basis van hun eigen herinneringen foto’s konden identificeren en tegelijkertijd verhalen van vroeger konden delen. De tweede try-out vond plaats met een diverse groep cliënten die op basis van de audiovisuele collectie verhalen vertelden rond het thema ‘feest’. Tegelijkertijd werden de cliënten via objecthandeling bewust gemaakt van het belang van een voorzichtige omgang met de audiovisuele documenten.

Over het algemeen bleken de workshops een grote meerwaarde te hebben gehad voor de cliënten en werden ze ook door de begeleidende personeelsleden positief geëvalueerd. De ervaringen van de workshops worden intussen verwerkt in een toolkit met aanbevelingen voor de organisatie van participatieve workshops in de zorgpraktijk. Deze toolkit zal ook ter beschikking worden gesteld via www.zorgerfgoed.be

Toekomstplannen

De erfgoedkaart en de twee eerste proeftuinen vormen geen eindpunt. In 2022-2023 worden nog vier andere proeftuinen georganiseerd met de dubbele focus op erfgoedzorg en -valorisatie. De website wordt ook voor deze initiatieven een belangrijk platform om informatie en expertise te delen. In een derde en laatste fase van het project ‘Zorgzaam (met) Erfgoed’ (2023) wordt op basis van de ervaringen en documenten van de erfgoedkaart en de proeftuinen een draaiboek uitgewerkt voor de omgang met erfgoed van zorg en welzijn. Dit digitale draaiboek zal via de website beschikbaar zijn en wordt op enkele interactieve ontmoetingsdagen met de zorgsector, de erfgoedsector en de onderwijs- en onderzoekswereld uitgebreid afgetoetst en geoptimaliseerd.

Zoals reeds aangegeven willen KADOC en Museum Dr. Guislain het platform www.zorgerfgoed.be verder ontwikkelen tot een kennisplatform en een ontmoetingsplaats voor iedereen die betrokken is bij of interesse heeft voor erfgoed van zorg en welzijn.