GezelleBrOn. Gezelles correspondenten, van priesters, leraars en drukkers tot migranten en adel.
In 2017 lanceerden het Guido Gezellearchief en de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren (KANTL) een online brievenplatform voor de brieven van Guido Gezelle. Dit platform kreeg de naam GezelleBrOn, kort voor ‘Gezelles Brieven Online’. Met de hulp van een uitgebreide vrijwilligerswerking wil dit platform de volledige correspondentie van en aan Gezelle beschikbaar stellen als een wetenschappelijke online teksteditie. Ondertussen zijn we zeven jaar en bijna tweeduizendtweehonderd brieven verder, en is het tijd om een tussentijdse balans op te maken. We lichten graag de achtergrond, werkwijze, het platform zelf, de voorlopige resultaten en de toekomst van het project toe. Daarbij gaan we ook dieper in op ons huidige deelproject, Vrouwen van Papier.
Achtergrond
Het Guide Gezellearchief, als de trekker van het project, is onderdeel van de Openbare Bibliotheek Brugge. Als erkende erfgoedbibliotheek op landelijk niveau heeft de Openbare Bibliotheek Brugge, naast het Gezellearchief, een uitgebreide verzameling middeleeuwse handschriften oude drukken en Bruggensia. Binnen de bibliotheek staat het Guido Gezellearchief in voor de bewaring en ontsluiting van het archief van de negentiende-eeuwse priester-dichter Guido Gezelle. Inhoudelijk is het eveneens een uiteenlopend archief: poëzie, proza en journalistiek, maar ook taalkunde, schoolwerk, zijn handbibliotheek en briefwisseling, tot zelfs menukaarten van feesten die hij bijwoonde. Die briefwisseling vormt een groot onderdeel binnen het Gezellearchief, met meer dan zevenduizend brieven aan en zeshonderd brieven van Gezelle.
De drie overige hoofdpartners bestaan uit Gezelle-expert em. prof. dr. Piet Couttenier van de Universiteit Antwerpen, het Centrum voor Teksteditie en Bronnenstudie (CTB) van de KANTL en het Guido Gezellegenootschap (GGG). Prof. Couttenier stond aan het hoofd van het vroegere Guido Gezellecentrum binnen het Instituut voor de Studie van de Letterkunde in de Nederlanden (ISLN). Het Gezellecentrum werkte onder andere aan een inventarisatie- en editieproject voor de brieven, wat de basis vormde voor de huidige editie. Het CTB van de KANTL deed in het verleden eveneens ervaring op met de ontsluiting van brieven via projecten zoals ‘Van nu en Straks’ en ‘Streuvels en zijn uitgevers’. Gezelle was zelf lid van de KANTL, wat de link tussen de instelling en het Gezellearchief versterkt. Het is dankzij hun technische expertise dat GezelleBrOn zijn vorm heeft gekregen en regelmatig uitgebreid wordt met nieuwe brieven. Omdat GezelleBrOn streeft naar een diepgaande ontsluiting was het essentieel om te werken met vrijwilligers met kennis van zaken. Daarom was het Guido Gezellegenootschap de uitgelezen kandidaat. Leden van het Genootschap vormden de bulk van de vrijwilligers bij aanvang van het project. De vele Gezellekenners binnen het Genootschap waren van onschatbare waarde voor de inhoudelijke ontsluiting van de brieven. Gaandeweg sloten ook andere vrijwilligers zich aan, zoals bibliotheekmedewerkers, leraars en studenten. We kunnen ook rekenen op stagiairs van verschillende Vlaamse universiteiten, die meestal een taalkundige achtergrond hebben.
Van papier tot editie
Alles begint natuurlijk met de brieven zelf. De stukken uit het Gezellearchief vormen het overgrote deel van het totale corpus en worden aangevuld met brieven van buiten onze eigen collectie, de zogenoemde extra muros brieven. Dat betreft grotendeels de brieven van Gezelle zelf, die bewaard worden door instellingen zoals het Engels Klooster en het Bisschoppelijk Archief Brugge, of in privébezit zoals bij de Stichting Van Caloen. Na het in kaart brengen van de brieven per correspondent beginnen we met de digitalisering van de brieven zelf. Hiervoor hanteren we de Metamorfoze Light-richtlijnen die vaak worden gehanteerd in de erfgoedsector. Omwille van de complexiteit van het materiaal digitaliseren we volledig binnenshuis. Gezelle verknipte namelijk veel brieven om papier te besparen, die hij dan gebruikte als fiches voor zijn Woordentas. Tot op de dag van vandaag ontdekken we nog nieuwe reconstructies met die brieffragmenten.
De Universiteit Antwerpen stelt een grote hoeveelheid basistranscripties van de correspondentie ter beschikking. Via ons vrijwilligersplatform delen we die basistranscripties en onze brievenscans. Elke vrijwilliger krijgt één of meerdere correspondenties toegewezen en legt zich daar volledig op toe. Dat houdt in dat ze enerzijds de basistranscriptie controleren en aanvullen, en anderzijds zelf tekstlagen toevoegen via een aangepast tekensysteem. Naast die transcriptie is er ook de inhoudelijke ontsluiting: personen, gebeurtenissen, publicaties en plaatsen worden zo veel mogelijk geduid. Hiervoor werken we met authorities, zodat we de informatie steeds makkelijk kunnen bijwerken in functie van eventuele nieuwe ontdekkingen. De meerderheid van deze informatie komt tot stand dankzij origineel onderzoek van de vrijwilligers. Na een korte opleiding zijn ze in staat dit zelfstandig te doen, hoewel we hen blijven ondersteunen. Verder kunnen we rekenen op enkele vrijwillige researchers en een kennisnetwerk voor eventuele problemen met de transcriptie of ontsluiting die onze vrijwilligers te boven gaan, het zogenoemde vraagveisterke. De wetenschappelijke medewerkers van het Gezellearchief staan in voor de eindredactie, waarna het CTB de brieven oplaadt in de editie. Vanaf dat moment zijn de brieven publiek raadpleegbaar via GezelleBrOn.
Als openbare bibliotheek willen we de wetenschappelijke resultaten ter beschikking stellen voor een ruim publiek. We doen dit onder meer via het Biografisch Plein. Dat is een laagdrempelige manier om kennis te maken met het netwerk van Gezelle, waarmee we tegelijkertijd de correspondenten meer tot leven brengen. Daarnaast proberen we de kennis uit de editie op nog andere toegankelijke manieren te delen. Voorbeelden hier zijn de projectie van de briefwisseling van Gezelle op een wereldbol, en een fictief WhatsApp-gesprek uit de studentenbeweging, gebaseerd op hun briefwisseling.
GezelleBrOn
Eens een correspondentie alle bovenstaande stappen heeft doorlopen, is die integraal raadpleegbaar op GezelleBrOn. In deze wetenschappelijke editie zijn zowel het oorspronkelijke beeld als een verrijkte transcriptie beschikbaar. Aangezien de brieven niet altijd even goed leesbaar zijn, is het essentieel om zowel de transcriptie en het origineel weer te geven. De transcriptie is volledig geïndexeerd in het kader van de zoekmachine van GezelleBrOn. Gebruikers kunnen dus niet alleen zoeken op schrijver, ontvanger en datum, maar ook op de inhoud van de brieven zelf. Omdat we met authorities werken is het zelfs mogelijk om op die specifieke authorities te zoeken. Zo kan je bijvoorbeeld alle brieven opvragen waarin geschreven wordt over het gedicht ‘Dien avond en dien roze’ of over de persoon Alfons Janssens. Het is ook mogelijk om diverse zoekfuncties (schrijver, ontvanger, inhoud, etc.) met elkaar te combineren. Natuurlijk kan de gebruiker ook steeds door de volledige lijst van gepubliceerde brieven bladeren, of deze per correspondent bekijken.
Elke brief wordt dus steeds in twee vormen weergegeven: links een transcriptie en rechts de scans per pagina. De scans zijn makkelijk inzoom- en doorbladerbaar. Voor de transcriptie kan men ook makkelijk wisselen tussen diverse weergaves. Standaard staat deze op ‘leestekst’, maar er zijn ook andere weergaven die het achterliggende transcriptiewerk in meer of mindere mate weergeven.Veel van de brieven dragen sporen van taalkundige notities door Gezelle. Soms publiceerde Gezelle die bewerkte brieven, maar evengoed kwamen ze verknipt terecht in zijn Woordentas. De KANTL heeft daarom speciaal een tekensysteem ontwikkeld waardoor die ingrepen, door zowel de briefschrijver als door Gezelle, duidelijk kunnen worden weergegeven. Daarnaast zijn de transcripties inhoudelijk verrijkt: enerzijds met voetnoten, anderzijds doordat entiteiten zoals personen en publicaties duiding krijgen wanneer je erover zweeft met de muis.
Via een bewaarlijst kunnen gebruikers meerdere brieven bewaren voor latere raadpleging. Ze kunnen ook in bulk worden gedownload om lokaal te raadplegen op het toestel van de gebruiker. Dit kan in verschillende formaten: een gebruiksvriendelijk PDF-bestand of een XML-bestand voor verdere Digital Humanities
Wat we al hebben gedaan…
Als participatief project is het belangrijk om onze vrijwilligers gemotiveerd te houden. Daarom werken we met deelprojecten, zodat we regelmatig tussentijdse mijlpalen kunnen behalen. Op die manier blijft het werk behapbaar en relevant. Doordat we binnen de deelprojecten vaak te maken hebben met gerelateerde correspondenten stelt dit ons in staat om de sociale omgeving van Gezelle beter in kaart te brengen, wat vaak ook leidt tot nieuwe inzichten. In de afgelopen zeven jaar hebben we al verschillende deelprojecten voltooid:
– Leraren van het Brugse Sint-Lodewijkscollege. Bekende namen hier zijn Leonard De Bo en Hugo Verriest.
– Brugse drukkers. Denk hierbij aan figuren als Edward Gaillard en Pieter Raoux.
– Leden van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde. Personen die we in dit project behandelden zijn onder andere Alfons Janssens, Stijn Streuvels en Lodewijk Scharpé.
Vrouwen van Papier
Het huidig deelproject is Vrouwen van Papier. Hierbij komen de vrouwelijke correspondenten van Gezelle aan bod, gaande van familieleden en kloosterlingen tot Engelse migranten en adellijke kringen. Aangezien dit project gesubsidieerd wordt vanuit Vlaanderen kunnen we tijdelijk extra personeelsleden aanwerven en dus ook een breder publiek bereiken. Bij dat laatste horen onder meer een tentoonstelling (die eind oktober zal openen) en een begeleidende publicatie. In samenwerking met Poëziecentrum brengen we namelijk éénmalig een vrouwenblad uit, gebaseerd op een ongerealiseerd concept dat Gezelle had voor een Vlaams vrouwenblad. Zijn structuur werd grotendeels overgenomen en vertaald naar een modern publiek. Voor de invulling werkten we samen met hedendaagse auteurs, kunstenaars en onderzoekers, zoals Delphine Lecompte, Sammy Slabbinck en Gita Deneckere. Met deze extra middelen proberen we ook meer samenwerkingen aan te gaan, zowel binnen de erfgoedsector als binnen de academische wereld. Samen met meemoo transformeren we de data uit GezelleBrOn in Linked Open Data en werken we enkele usecases uit. Die usecases nemen meestal de vorm aan van netwerkkaarten op basis van correspondentie. Op academisch vlak is er een gevarieerde samenwerking met meerdere universitaire spelers. Zo werd het project geïntegreerd in het vak ‘Boekgeschiedenis en digitale menswetenschappen’ binnen de interuniversitaire ma-na-ma Literatuurwetenschappen. Daarvoor namen de studenten twee correspondenties integraal onder handen. We werkten ook samen met LT3 van de Universiteit Gent om een sentiment- en emotieanalyse uit te voeren op de briewisseling van Gezelle. Daarnaast waren er ook 2 thesisstudenten, Brecht Berteloot en Nele Reunbrouck, die afgelopen academiejaar werkten rond Gezelle: één omtrent het schrijfonderwijs van Gezelle, en een andere over vrouwen in de Engelse Kolonie van Brugge.
Plannen voor de toekomst
Momenteel staat de teller van de reeds digitaal gepubliceerde brieven boven tweeduizend. Dat betekent dat we nog ongeveer zesduizend brieven moeten digitaal ontsluiten. Naar de toekomst toe zullen we met deelprojecten blijven werken. Het volgende project, ‘Jong’, richt zich op de correspondentie tussen Gezelle en zijn leerlingen, inclusief de studentenbeweging. In dit project zal Gezelles briefwisseling met figuren zoals Eugeen Van Oye en Albrecht Rodenbach aan bod komen. Andere deelprojecten zitten voorlopig nog in een conceptuele fase. Eén van de plannen is om de briefwisseling met de zogenoemde ‘zanters’ aan te pakken. Dat waren correspondenten die bijna exclusief rond taalkunde schreven: de ‘zanters’ zonden Gezelle oude, nieuwe, opmerkelijke of vreemde woorden en spreuken met hun betekenis op. Ook de briefwisseling met missionarissen is een deelproject dat mogelijk nog in de pijplijn zit.
Meerwaarde voor het onderzoeksveld
Het belangrijkste resultaat van dit project is GezelleBrOn zelf. Binnen het veld van de Gezellestudies was er al enige aandacht voor de brieven van Guido Gezelle, maar dit bleef relatief beperkt in vergelijking met de omvang en de inhoudelijke relevantie van het brievencorpus. De meeste studies hadden uitsluitend aandacht voor individuele correspondenties, waarbij enkel de Engelse briefwisseling reeds werd opgenomen in een ruimer onderzoek. Een exhaustief en diepgaand onderzoek naar de ganse briefwisseling ontbrak. GezelleBrOn is vandaar een waardevol instrument voor de Gezellestudies. maar het volle potentieel hiervan zal pas tot uiting komen wanneer alle brieven gepubliceerd zijn.
Tegelijkertijd neemt de relevantie voor het ruimere academisch veld ook toe met iedere ontsloten correspondentie. Een digitaal ontsloten en geannoteerde briefwisseling kan namelijk een waardevol supplement zijn voor onderzoek naar diverse sociale groepen die aanwezig zijn in Gezelles correspondentie. Doorheen het leven van Gezelle komen verschillende thema’s aan bod die terug te vinden zijn in zijn brieven: familie, literatuur, religie, taalkunde, onderwijs, en zo verder. Op basis van de reeds gepubliceerde brieven identificeren we zo volgende mogelijke uitganspunten voor verder historisch onderzoek: de weerspiegeling van de levensbeschouwelijke breuklijn in de oprichting en de werking van de KANTL, de rol van de Katholieke Kerk als steunnetwerk binnen de Engelse Kolonie in Brugge of het spanningsveld tussen taalkundige emancipatie en politieke loyaliteit aan de Kerk. Hoewel Guido Gezelle onderstussen al 125 jaar is uitgeschreven, geven zijn brieven dus nog veel voer tot schrijven.
Bijkomende literatuur
Depuydt, Els, ‘GezelleBrOn – Gezelle Brieven Online’, in Lateur, Patrick (ed.), Waarde Meester, Beste Guido : brieven aan Guido Gezelle, (Brugge: Guido Gezellegenootschap, 2022), 22-25.
Depuydt, Els, ‘Vereende macht is heldenkracht. De editie van Guido Gezelles briefwisseling als participatieproject’, Tijd-Schrift, 12 (2022), 58-77.
Depuydt, Els, ‘Vrouwen van papier: 200 vrouwen in 600 brieven aan Guido Gezelle’, Biekorf, 124 (2024), 3.
Depuydt, Els & Langouche, Liesbeth red., Vrouwen van papier: 200 vrouwen, 200 verhalen, 600 brieven & Guido Gezelle, (Gent: Poëziecentrum, 2024).
Contacteer ons
Dat kan via onderstaande link