Gentse kunstenaarsarchieven in de Boekentoren

Veerle Soens, Wouter Davidts, Hendrik Defoort (UGent)

Universiteit Gent, Boekentoren (Beeldbank UGent, Hilde Christiaens)

De Boekentoren is een centrale spil in het netwerk van UGent bibliotheken. Ze staat voor een servicemodel en een collectiebeleid waarin de gebruikersnoden en digitale collectievorming en -ontsluiting centraal staan. Open Access en Open Science zijn geen holle frasen maar worden zo maximaal mogelijk dagdagelijkse realiteit. Synchroon met en bij dit alles is de Boekentoren echter evenzeer de beheerder van een van de grootste erfgoedcollecties van het land. Een verhaal dat begint met een oorlogsbuit bij de confiscaties in het zog van de Franse Revolutie en zich in de loop van de 19de en de 20ste eeuw verder ontwikkeld als onderdeel van de universitaire expansie. Tot op vandaag worden de erfgoedcollecties nog steeds verder uitgebouwd waarbij met name de collectie Gandanvensia centraal staat. Depotruimte is in de 21ste eeuw een extreem kostbaar goed geworden, waardoor nog meer dan vroeger de nadruk ligt op een noodzakelijke onderzoekgarantie alvorens de Universiteitsbibliotheek zich engageert om de zorg voor een collectie voor de lange termijn op te nemen.
Op het kruisvlak van Gandavensia en erfgoedcollecties enerzijds en onderzoek anderzijds is sinds een aantal jaar een bijzonder constructieve samenwerking ontstaan tussen de Boekentoren en de onderzoeksgroep Kunst in België na 1945 (KB45). Documentatie en archieven rond de Gentse kunstscène – met salons en tentoonstellingen allerhande – zit sinds jaar en dag al dan niet op stukniveau in de collectie. Een typerend historisch voorbeeld is de bijzonder rijke 19de eeuwse correspondentie van de Gentse Société des Beaux-Arts.
Sinds een aantal jaren zetten we die traditie sterk verder in de 21ste eeuw, in nauwe samenwerking met KB45, die zich tot doel stelt de stituatie van de levende kunst in België sinds 1945 in kaart te brengen en te kaderen binnen de bredere artistieke cultuur in België in de naoorlogse periode, zowel vanuit lokaal als internationaal perspectief. Het onderzoek spitst zich toe op een breed scala aan actoren binnen het wijdere artistieke veld, gaande van personen (kunstenaars, curatoren, critici, journalisten), instellingen (musea, galeries, kunstenaarsinitiatieven, overheidsorganen, sponsors), evenementen (tentoonstellingen, symposia), objecten (kunstwerken) tot discours (boeken, tijdschriften, teksten).

Peter Morrens, Point Blank Press, 2022; Billboard Series 019, Dok Noord, Gent.

Om de breedte van een kunstscène in kaart te kunnen brengen, worden niet enkel archieven van kunstenaars opgenomen, maar ook archief van de andere artistieke actoren die in de naoorlogse periode in de stad Gent actief waren. Cruciaal is ook dat er in Vlaanderen een bijzonder groot hiaat bestaat wat de bewaring en ontsluiting van dit soort archieven betreft. De Boekentoren vult met het borgen van deze waardevolle en onvervangbare archieven een leemte op in het Vlaamse erfgoedveld.
De afgelopen jaren ontving de Boekentoren de archieven van enkele spilfiguren uit de naoorlogse kunstscène, zoals Raoul De Keyser (2015), Philippe Vandenberg (2016) en Dan Van Severen (2019). Deze omvangrijke archieven illustreren de genese en receptie van heel wat van hun werken en tentoonstellingen. In 2020 schonk Jenny Van Driessche de nalatenschap van Galerie Plus-Kern. Sinds de oprichting in 1969 was Plus-Kern een internationaal knooppunt binnen een artistiek avant-garde netwerk uit de jaren ’60 en ’70 in Gent. Belgische Kunstenaars als Yves De Smet, Raoul De Keyser, Philippe Van Snick of Wim Delvoye stelden er tentoon, maar ook de Amerikaanse kunstenaar Carl Andre toonde er vroeg werk. In 2021 voegden we via schenking door hun erfgenamen, de archieven van Jan Vercruysse, Hugo De Clercq, Karel Dierickx en Staf Renier (verzamelaar) toe aan de collectie. De vaak nauwe banden die sommige kunstenaars onderling met elkaar onderhielden, zorgen voor boeiende verbanden tussen de respectievelijke archieven. Dat ze op één plek raadpleegbaar zijn, versterkt de waarde voor kunsthistorisch onderzoek.

Galerie Plus-Kern, een initiatief van kunstenaar Yves De Smet en zijn echtgenote Jenny Van Driessche was gevestigd in een herenhuis in de Gebroeders Vandeveldestraat 16 in Gent. (Onbekende fotograaf, Centrale Bibliotheek Universiteit Gent, Archief Jenny Van Driessche – Galerie Plus-Kern, BHSL.HS.III.0170)

Een historisch artistiek netwerk bestaat uit verschillende types actoren, elk met een eigen rol, positie, opdracht of agenda. Hun onderling uiteenlopende kerntaken of -activiteiten, zorgen ervoor dat de neerslag en de inhoud van de beschikbare informatie kan verschillen. Zo stuiten we in het archief van een galerij op heel wat boekhoudkundige en financiële stukken, iets wat bij tentoonstellingscuratoren en kunstcritici veel minder het geval zal zijn. Ook bij scheppende kunstenaars vormt elk archief een uniek geheel. Zij laten aan de nabestaanden – en bij uitbreiding, de gemeenschap – een organisch gegroeid geheel achter, vaak een mix van persoonlijke, artistieke en ook zakelijke stukken. Het gaat dus om een breed palet aan informatie gaande van facturen en briefwisseling over inspirerende teksten en audiovisueel materiaal (affiches, foto’s, dia’s, ekta’s, film, …) tot dagboeken, prototypes, schetsen, voorbereidende studies en allerhande tentoonstellingsdrukwerk. Dit alles is geordend volgens hun artistieke blik en persoonlijke criteria, en opgeslagen op zowel papieren als digitale dragers. Een uitgebreide huisbibliotheek met naslagwerken, (gesigneerde) tentoonstellingscatalogi, periodieken en kranten(knipsels) maakt hier net zo goed deel van uit. Aangezien het al dan niet aanwezig zijn van een heldere rangschikking van informatie, hun creatieve activiteiten en persoonlijk traject als kunstenaar weerspiegelt, is het bij de inventarisering van belang om de oorspronkelijk aangetroffen orde zo veel mogelijk in gedachten te houden. Dit originele – en dikwijls nog onontgonnen – bronnencorpus is complementair aan de openbaar beschikbare bronnen en het bekende artistieke oeuvre van een kunstenaar. De sporen die ze voor ons nalieten, reiken onderzoekers extra betekenislagen aan en zorgen ook voor (nieuwe) inzichten bij de specifieke context en de omstandigheden waarin een bepaald werk tot stand kwam.
De archivering en studie van deze private nalatenschappen wordt in hoofdzaak gedreven door kunsthistorisch onderzoek, maar wordt ook herhaaldelijk binnen onderwijsactiviteiten ingeschreven. In de voorbije academiejaren hebben de verwerking en exploratie van verworven archieven het onderwerp gevormd van Bachelor en Master vakken binnen de opleiding Kunstwetenschappen, gaande van Onderzoeksvaardigheden (Galerie Plus-Kern), Onderzoeksseminaries (Philippe Vandenberg, Raoul De Keyser) tot scripties (Jan Vercruysse). Tussen de onderzoeksgroep KB45 en de Universiteitsbibliotheek is zo een krachtige wisselwerking ontstaan die toelaat de archieven open te stellen voor onderzoek en presentatie.

De Gentse kunstenaarsarchieven zijn raadpleegbaar via de UGent Bibliotheekcatalogus en kunnen op afspraak ingekeken worden in de leeszaal Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek, te contacteren via libservice@ugent.be.