Sophie Richelle, Bains publics. Se laver en ville (1850-2000), Brussel: Editions de l’Université de Bruxelles, 2023, 518 p.

Matthijs Degraeve, FWO/Vrije Universiteit Brussel

Het historisch onderzoek naar openbare baden in België is een standaardwerk rijker; één met een vernieuwende, tweevoudige invalshoek bovendien. Bains publics. Se laver en ville behandelt enerzijds de geschiedenis van de openbare badinrichtingen die individuele baden of douches ter beschikking stelden aan een ruim publiek in Brussel, Luik, Gent en Antwerpen tussen 1850 en 2000. Anderzijds bevat het boek een omvangrijk publiekshistorisch luik dat de neerslag vormt van een blog en Twitterfeed Bains-douches : l’enquête.
De auteur, Sophie Richelle, is als doctor in de geschiedenis (Université du Luxembourg, 2017) gespecialiseerd in het vertellen van een geschiedenis van onderuit via de materiële, zintuiglijke en menselijke dimensies van sociaal-medische instellingen. Deze onderzoekslijn zette ze tussen 2018 en 2022 verder aan de ULB tijdens een postdoctoraal onderzoek naar de geschiedenis van openbare baden in België, waarvan dit boek een van de eindresultaten is.
Het boek vormt een mooie bijdrage aan de Belgische en internationale historiografie dankzij een vernieuwende klemtoon op de materiële en sociale geschiedenis van openbare baden, met inbegrip van de ervaringen die gepaard gingen met een bad- of douchebezoek. In tegenstelling tot vele andere werken wordt deze geschiedenis ook doorgetrokken tot het einde van de twintigste eeuw. Openbare baden kwamen pas werkelijk tot bloei in de twintigste eeuw, niet in het minst omdat de veralgemening van private badkamers in woonhuizen tot in de jaren 1960 of nog langer op zich liet wachten. Als gevolg daarvan werden vele openbare baden op het eind van de twintigste eeuw één na één gesloten, terwijl de weinige overblijvende inrichtingen een steeds precairder sociaal publiek ontvingen.
Deel één van het boek omvat het eigenlijke historisch onderzoek, dat steunt op literatuur- en bronnenonderzoek op basis van gemeentelijke archieven, huizentellingen, reglementen en rapporten van de Conseil Supérieur d’Hygiène Publique (Hoge Gezondheidsraad), krantenartikelen, en interviews met personeelsleden en gebruikers van openbare baden.
Het eerste hoofdstuk schetst de historische context waarin een nieuwe omgang met baden en lichaamshygiëne opgang maakte in de achttiende eeuw, en het toenemend overheidsingrijpen voor de oprichting van openbare baden dat daaruit voortvloeide. Opnieuw is dat vooral een twintigste-eeuws verhaal: centrale overheidssubsidies vormden vanaf 1901 een katalysator voor de ontwikkeling van openbare baden in vele Belgische gemeenten. De focus ligt zo op de baden die werden opgericht en gefinancierd door overheden, doorgaans op lokaal niveau. De weinig bestudeerde commerciële publieke baden blijven dus voer voor verder onderzoek.
In het tweede hoofdstuk volgt een comparatieve studie naar de ontwikkeling van openbare baden in Brussel, Luik, Gent en Antwerpen. De auteur toont treffend aan hoe veranderende overheidsverantwoordelijkheden en -plichten met betrekking tot openbare hygiëne zich bij uitstek op lokaal niveau afspeelden, en daar op verschillende manieren konden worden geïnterpreteerd en ingevuld. Er wordt echter wat voorbijgegaan aan de oorzaken en motieven achter de verschillende beleidskeuzes in de vier steden. Die hadden zowel tot meer inzicht in de onderliggende dynamieken als tot concretere beleidsaanbevelingen kunnen leiden.
De voornaamste historiografische bijdrage van het boek situeert zich niettemin in hoofdstuk drie, waarin de auteur in de materiële, sociale en sensoriële werkelijkheid van openbare baden duikt. Fluctuaties en langetermijnevoluties in toegangsprijzen en bezoekersaantallen werpen licht op veranderende badgewoontes, die vooral afhingen van de beschikbaarheid van voldoende badinfrastructuur. Enkele bronnen bieden ook inzicht in het personeel1 en de gebruikers, waarvan het sociaal profiel alsmaar homogener en kwetsbaarder werd. De lezer wordt tot slot meegenomen in de bad- en douchecabines zelf, waarvan de materiële cultuur tot in het kleinste detail wordt bestudeerd: van cabinedeuren tot kleerhangers en waterkranen. Bovenal gaat het erom hoe deze infrastructuur de ervaringen van badbezoekers beïnvloedde en hoe deze ervaringen verschilden. De auteur benadrukt ongelijkheden tussen mannen en vrouwen, de discriminatie van Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog, en sociale verschillen tussen tariefklassen, waarbij hogere klassen meer comfort en vrijheid genoten dan het streng gereguleerde en gelimiteerde bad- of douchebezoek van arbeiders. Thema’s als de regulering en disciplinering van arbeiders zijn nooit ver weg in het boek. Ze maken deel uit van een rijke historiografie die het opleggen van burgerlijke normen van hygiëne en properheid, mede via openbare baden, ziet als middelen waarmee men nette en ‘volwaardige’ burgers wilde kweken.2 De auteur had er goed aan gedaan om explicieter met deze literatuur in dialoog te treden, te meer omdat ze een cruciaal aanvullend bottom-up perspectief biedt door het effect van deze disciplinering op de ervaringen van de gebruikers zelf te reconstrueren.
In het tweede, publiekshistorische luik zijn een blog en daaraan gekoppeld Twitterprofiel overgenomen die de auteur bijhield tijdens het onderzoek: Bains-douches : l’Enquête. Het bestaat uit elf thematische ‘seizoenen’, waarbij telkens een week lang dagelijks een twintigtal tweets werden uitgestuurd. Ze bevatten elk een korte maar krachtige boodschap en vormen een erg boeiend en mooi geïllustreerd geheel. De posts dialogeren ook goed met de bevindingen in het eerste deel, tonen hoe ze tot stand kwamen, welke pistes met of zonder succes werden verkend, en bieden zo een unieke en persoonlijke inkijk in het historisch métier anno 2019-2022 (inclusief pandemie). De integrale overname van de blog is goed voor 350 pagina’s. Een selectie van enkele seizoenen had het boek wellicht wat behapbaarder en toegankelijker gemaakt, en zou aanzetten om de rest van het verhaal online verder te ontdekken. Ook de posts met links en audiofragmenten komen in het boek niet tot hun recht. Gekoppeld aan het maatschappelijk engagement dat centraal staat bij het schrijven van een geschiedenis van onderuit – over, voor en met het brede publiek – vormt de blog zelf niettemin een exemplarische publiekshistorische praktijk.
Dit boek is, kortom, zowel interessant als naslagwerk van de praktijken en ervaringen van een academische en publiekshistorica in het begin van de eenentwintigste eeuw, als van de praktijken en ervaringen van bezoekers van openbare baden in de negentiende en twintigste eeuw. In breder opzicht biedt het vernieuwende inzichten in veranderende overheidsverantwoordelijkheden in het voorzien van hygiëne en publieke gezondheid, en in de materiële (bad)cultuur, emoties en ervaringen, en sociale ongelijkheden die daarmee gepaard gingen.

Referenties