Ekambo, Jean-Chrétien D., Le Congo-Zanzibar du Journaliste Henry M. Stanley (Parijs: L’Harmattan, 2023), 316 p.

Over Henry Morton Stanley (1841-1904) en zijn rol als ontdekkingsreiziger zijn al in verscheidenen literaire en wetenschappelijke verhandelingen beschreven. Zijn vermeende eerste woorden tegen dr. Livingstone (‘I presume?’) zijn mogelijk nog befaamder dan hijzelf. Met zijn boek Le Congo-Zanzibar du Journaliste Henry M. Stanley (2023) wil Jean-Chretien Ekambo een nieuw licht werpen op Stanley en een andere kant van hem laten zien, in de eerste plaats die van journalist. Door de lezer mee te nemen door de artikelen en activiteiten van Stanley in zijn functie als journalist voor de New York Herald wil Ekambo de opkomst van een ideaalbeeld illustreren: het idee van een interoceanisch Congo dat de Atlantische Oceaan met de Indische Oceaan verbindt. Door de ontwikkeling van dit gedachtegoed te traceren wil Ekambo de toetreding van Congo tot de Oost-Afrikaanse Gemeenschap (OAG) in 2022 in historisch perspectief plaatsen.

De intergouvernementale OAG is een samenwerking tussen acht landen: Kenia, Tanzania, Uganda, Burundi, Rwanda, Zuid-Soedan, de Democratische Republiek Congo en sinds kort Somalië. De OAG overdenkt sinds 2010 de mogelijkheden om één soevereine staat te creëren vanuit zijn lidstaten. Rondom Congo’s aansluiting bij de OAG ontstond een maatschappelijke discussie over de vraag of de uitbreiding naar een zeker ‘Congo de l’Est’ niet zou bijdragen aan de ‘balkanisering’ van Congo: niet door het versnipperen van het grondgebied maar juist door de expansie daarvan. Deze vraag is voor Ekambo het startpunt om te onderzoeken of er een dag is geweest dat mensen zich een dergelijk Oost-Congo hebben verbeeld of voorgesteld en zoja, wat dit beeld dan inhield.

Ekambo neemt hiervoor duidelijk zijn achtergrond en expertise in communicatiestudies mee. Voor zijn analyse baseert hij zich op theorie voor mediadiscoursanalyse van Patrick Charaudeau, waarbij hij zich focust op de productieomstandigheden van Stanley’s journalistiek schrijven met het doel om de redenering achter Stanley’s representatie van Congo en ‘l’Afrique du centre’ in zijn tijd te kunnen verklaren. Het uitgangspunt van dit werk is dat Stanley en zijn lezerspubliek een bepaald gedachtegoed over Centraal-Afrika – en daarmee Congo – deelden, gebaseerd op het werk van schrijver en semioticus Umberto Eco. Stanley zou als journalist en vecteur des opinions hebben ingespeeld op heersende opvattingen, waardoor zijn journalistische oeuvre zou kunnen dienen om trends in collectieve denkbeelden bloot te leggen over een interoceanisch Congo in de tweede helft van de negentiende eeuw.

Het boek is opgesteld in drie delen. In het eerste deel focust Ekambo vooral op de ontstaansgeschiedenis van Stanley’s visie op een interoceanische Oost-Afrikaanse staat. Hiervoor contextualiseert hij in de eerste plaats Stanley’s werkzaamheden voor de New York Herald en hoe zijn contact met editor James Gordon Bennett Jr. zijn journalistieke werk heeft gevormd. Dit plaats hij onder andere tegen een achtergrond van de opkomst van ideeën over een westerse beschavingsmissie, toenemende geopolitieke competitie op het Afrikaanse continent en onderlinge spanningen tussen de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk, ook op het gebied van de gedrukte pers en berichtgeving over de reizen van Livingstone en Stanley. Zoals de titel van dit boek al suggereert, legt Ekambo een belangrijke rol weg voor Zanzibar in de totstandkoming van Stanley’s ideeën over een interoceanische Oost-Afrikaanse staat. Volgens hem zag Stanley’s idee van een levensvatbare staatsentiteit tussen Boma en Zanzibar het levenslicht tegen de achtergrond van de onderlinge afhankelijkheid van de tussenliggende gebieden voor de economie van de Zanzibariaanse slavenhandel. In het tweede deel plaatst Ekambo Stanley in de bredere ontwikkelingen van zijn tijd. Hij stelt dat Stanley’s visie al bestaande wetenschappelijke en diplomatieke ideëenvorming opnieuw vertolkte en verklaart hoe deze hand in hand gingen met politieke ontwikkelingen in en rondom Congo. Ekambo benadrukt daarbij ook dat sommige gebieden al in bepaalde mate een gezamenlijke culturele identiteit deelden vanwege onderlinge socio-culturele uitwisselingen, wat de ideeënvorming in de hand kan hebben gewerkt. Het derde deel beargumenteert hoe de westerse wereld Congo nog steeds beschouwt in dezelfde termen als in Stanley’s geschriften en hoe de huidige internationale betrekkingen teruggrijpen op diens beginselen van een interoceanisch Congo.

Ekambo weet goed over te brengen dat de ontwikkeling van gedachtegoed over een interoceanisch Congo-Zanzibar in Stanley’s journalistische schrijven een afspiegeling moet zijn geweest van een zeker collectief sentiment en dat sporen hiervan tot vandaag de dag zichtbaar zijn. Toch leest dit boek over de geschiedenis van een idee over het algemeen vooral als een politieke geschiedenis waarin je de weerslag van dat idee moet ontrafelen. De rol die aan Stanley wordt toebedeeld voor de ontwikkeling van dit idee is soms wel erg groot, zeker met het oog op het argument dat zijn visie niet geheel eigen of nieuw was en zijn oeuvre beperkt. Ekambo slaagt er verder goed in om de politieke implicaties en achtergronden van Stanleys werkzaamheden als journalist te kaderen en de rol daarvan op het verloop van zijn schrijfwerk te illustreren. Ekambo’s schrijfstijlkeuze maakt het soms ook lastig om zijn argumentatie door het boek heen te blijven volgen. Hij gebruikt veel beeldspraak, lange blokcitaten en herhaling die niet altijd direct noodzakelijk zijn voor zijn argumentatie. Daarmee kunnen ze wat afleidend zijn voor de lezer. Desalniettemin kan worden gesteld dat Ekambo met zijn interessante invalshoek en historisering van gedachtegoed over een interoceanische soevereine Oost-Afrikaanse staat tussen Congo en Zanzibar een belangrijke contextualisering van contemporaine ontwikkelingen van de OAG onder onze aandacht heeft weten te brengen.