Societies under Occupation, een nieuw digitaal bronnenportaal over het dagelijks leven tijdens de Tweede Wereldoorlog in door Nazi-Duitsland bezet Europa

Dirk Luyten, Rijksarchief/CegeSoma

Op 28 juni 2023 lanceerde prof. Tatjana Tönsmeyer aan de Bergische Universität Wuppertal Societies under Occupation, een portaal met bronnen over het dagelijks leven tijdens de Tweede Wereldoorlog in door Nazi-Duitsland bezette landen. Het portaal maakt deze bronnen online raadpleegbaar en biedt op die manier een transversale visie over de bezettingsgeschiedenis vanuit het perspectief van het dagelijks leven. Het portaal is in de eerste plaats bedoeld voor studenten en onderzoekers. Het is geheel vrij en zonder formaliteiten toegankelijk.
De Nazi-bezetting van Europa was een pan-Europees fenomeen, maar de historiografie van de Duitse bezetting blijft nog vaak binnen nationale kaders. Dit portaal gaat uit van een pan-Europese visie door bronnen over de bezette samenlevingen uit verschillende landen samen te brengen, deze digitaal als een geheel aan de gebruiker te presenteren en de nodige faciliteiten te bieden om die bronnen te zoeken, te doorzoeken en met elkaar te vergelijken.
In totaal bevat het portaal bijna 600 bronnen in 21 verschillende talen uit de periode 1939-1945. Het portaal kiest een sociaalhistorisch perspectief, waarbij de vraag is hoe verschillende sociale groepen in de bezette landen dagdagelijks omgingen de bezetting en de bezetter. Een aantal van deze bronnen zijn egodocumenten, zoals dagboeken, maar die blijken in de meeste landen niet toereikend te zijn om een voldoende sociaal gedifferentieerd beeld te schetsen. Daarom worden ook andere types bronnen gepresenteerd zoals stemmingsberichten, rapporten van officiële instanties (bv over alarmerende voedseltekorten) of nog juridische bronnen zoals processen-verbaal van verhoor afgenomen in het kader van de overtreding van reglementen in verband met handel in schaarse goederen. Verder is er ruimte voor bronnen die een de bredere context schetsen zoals rantsoeneringstabellen. De manier waarop de selectie van de bronnen werd doorgevoerd en de presentatie ervan wordt in het portaal toegelicht. De gebruiker vindt ook een uitgebreid artikel van Tatjana Tönsmeyer over het concept ‘Occupied societies’.

Presentatie van de bronnen

De bronnen worden gepresenteerd in drie formaten : de originele scan in hoge resolutie, een (doorzoekbaar) transcript in de originele taal en een Engelse vertaling. Op die manier kan de lezer kennis nemen van de bron in de originele taal en is het tegelijk mogelijk de originele bron te visualiseren met alle elementen zoals bijvoorbeeld de originele lay-out, lettertype of stempels. De Engelse vertaling laat toe de bron te gebruiken voor wie de oorspronkelijke taal niet machtig is en maakt onderlinge vergelijking mogelijk. De naar het Engels vertaalde versie is bovendien geannoteerd. Die annotaties zijn beknopt en hebben als doel om de ‘geïnformeerde lezer’ een minimum aan informatie mee te geven om de bron adequaat te kunnen begrijpen, met oog voor de context waarin de bron werd geproduceerd. Verder geeft de annotatie informatie over de formele aspecten van het oorspronkelijke document. De redactie van de annotaties, net als de selectie van de bronnen, gebeurden door onderzoekers en specialisten uit de verschillende landen. Voor België was het CegeSoma de partnerinstelling, maar werden ook bronnen van andere archieven opgenomen, zoals het IHOES, het AMSAB-ISG en het Rijksarchief.

Zoek- en gebruiksmogelijkheden

Het bronnenportaal biedt verschillende manieren om de bronnen te vinden, te doorzoeken en te gebruiken. Alle bronnen verschijnen op het portaal chronologisch, aflopend of oplopend. De bronnen kunnen ook per land (alfabetisch) in oplopende en aflopende chronologische orde worden gevisualiseerd of, derde mogelijkheid alfabetisch (beschrijving van de bron en per land), opnieuw in af- en oplopende chronologische orde. Een eerste zoekmogelijkheid is op basis van een full-text search en chronologische en thematische filters, waarbij er verschillende mogelijkheden bestaan om zoektermen te combineren of net uit te sluiten. Relevante bronnen kunnen verder doorzocht worden aan de hand van trefwoorden (1736 in totaal) die thematisch geclusterd zijn.
Een tweede manier om bronnen te zoeken is via een kaart en een tijdslijn. Dit laat bijvoorbeeld toe om bronnen uit een bepaald land voor een bepaald jaar te selecteren of bronnen uit verschillende landen in een bepaalde periode te vergelijken. De combinatie kaart en tijdslijn, waarbij ook een aantal landen kan worden geselecteerd, vergemakkelijkt de vergelijking tussen verschillende landen. De kaart zelf visualiseert de bezetting als pan-Europees fenomeen en kan eveneens gebruikt worden als zoekinstrument. Door te klikken op een land en een bepaald tijdsbestek aan te geven krijgt de lezer onmiddellijk een overzicht van het aantal bronnen en een beknopte beschrijving ervan. Het zoeken op de kaart kan ook door het tekenen van rechthoeken, cirkels en vijfhoeken. Op die manier is het mogelijk om bijvoorbeeld bronnen te selecteren uit een regio in een bepaald land of uit aangrenzende regio’s uit twee verschillende landen (of meerdere wanneer het gaat om kleinere landen). Wat de selectie van de landen betreft is het mogelijk te werken (via een drop-down menu) met de namen van staten (bijvoorbeeld Oekraïne) of met de historische namen uit de bezettingsperiode (Rijkscommissariaat Oekraïne). Dit laatste is een unieke functionaliteit van dit portaal.
Het portaal heeft tenslotte een ‘comparative mode’ die toelaat om twee bronnen met elkaar te vergelijken in de drie manieren van presenteren (scan, transcript en Engelse vertaling).
Bronnen die de gebruiker gevonden heeft en verder wil gebruiken kunnen apart worden opgeslagen.
Om snel een overzicht te hebben van de werkwijze en de mogelijkheden van de verschillende manieren van presenteren en doorzoeken van de bronnen is telkens een korte handleiding voorzien.
Deze beschrijving geeft de voornaamste zoekmogelijkheden, die telkens nog verfijnd of gecombineerd kunnen worden. Om de details te kennen is het best zelf met het portaal aan de slag te gaan.

Papier vs. digitaal

Dit portaal is de digitale versie van een boek dat in 2021 werd gepubliceerd door Tatjana Tönsmeyer en Peter Haslinger, Fighting Hunger, dealing with Shortages. Everyday Life under Occupation in World War II Europe 1.
Het hoeft geen betoog dat dit online portaal een aantal voordelen biedt in vergelijking met een klassieke papieren bronnenuitgave. Een eerste is drempelverlaging : het portaal is voor iedereen die een internetverbinding heeft kosteloos toegankelijk. Ten tweede is in een context waarin de digitalisering in het onderzoek voortdurende terrein wint, een dergelijk instrument onontbeerlijk om bij deze tendens aan te sluiten. Het portaal geeft, ten derde meer zichtbaarheid aan de archieven waar de bronnen origineel bewaard worden én aan hun collecties, wat dan weer nieuw onderzoek kan stimuleren. Ten vierde zijn er veel meer zoekmogelijkheden dan met een boek en zo wordt vergelijken tussen bezette samenlevingen veel makkelijker. Dat is overigens een van de belangrijkste doelstellingen van dit portaal.

Meer informatie: Societies under German Occupation

Referenties