In het kielzog van de Belgica: KBR brengt de Belgische poolexpedities tot leven via storytelling software
2024 is één van de jubileumjaren van de Belgische Zuidpoolexpeditie onder leiding van Adrien de Gerlache. Met zijn onderzoeksschip Belgica zette hij in augustus 1897 koers naar Antarctica, waar de bemanning als eerste in de geschiedenis zou overwinteren. Hun belevenissen in een onbekende en vijandige wereld zijn gedocumenteerd in reisverslagen uit eerste hand, in wetenschappelijke en niet-wetenschappelijke publicaties, in romans. Toch is de expeditie bij velen weinig gekend.
KBR alias de Koninklijke Bibliotheek van België – één van de tien federale wetenschappelijke instellingen – zorgde voor een online hervertelling van de expeditie aan de hand van de nautische kaarten die mee waren aan boord van de Belgica en die sinds 1941 tot haar collecties behoren. Deze zogenaamde storymap kadert in een bredere, vernieuwende tendens van “digitale storytelling”: het vertellen van verhalen met behulp van de technologie van vandaag. Voor erfgoedinstellingen kan deze storytelling software een krachtige tool zijn.
Cartografische rijkdom op de Kunstberg en online
De erfgoedafdeling Kaarten en plannen van KBR bewaart in haar magazijnen naar schatting 180.000 cartografische documenten, van de vijftiende eeuw tot de dag van vandaag. Onze streken waren invloedrijk in de ontwikkeling van de cartografie: zo stond de Antwerpenaar Abraham Ortelius aan de wieg van de allereerste atlas. Rupelmondenaar Gerard Mercator maakte het leven van de zeevaarders gemakkelijker door de naar hem genoemde kaartprojectie, waardoor een schip voortaan voor lange tijd een rechte koers kon aanhouden op zee.
In de afdeling staan zes medewerkers in voor dit stukje nationaal erfgoed. Doorheen de jaren digitaliseerden zij en hun voorgangers zo’n 10.000 historische kaarten en plannen. Deze worden online aangeboden via de online catalogus van de bibliotheek, via KBR’s digitale bibliotheek, Belgica, en via het federale geoportaal, Cartesius. Voor wie van oude kaarten houdt, bieden deze zoekmachines een quasi onuitputtelijke bron aan interessant beeldmateriaal, van handgetekende zestiende-eeuwse portulanen, over de monumentale atlassen van Mercator, Blaeu en Ferraris, tot de kadasterplannen van Popp en de eerste stafkaarten van de nieuwe natie België.
De map room van KBR draagt dus zeker haar steentje bij tot de digitale rijkdom die vandaag de dag overal is. Dat is meteen ook een pijnpunt. Digitale rijkdom is verworden tot digitale drukte. Hoe meer gedigitaliseerd wordt, hoe meer de lezer zijn weg kan kwijtraken in een overdaad van beelden.
Bij het begin van de coronaperiode werd door de medewerkers van de Kaarten en plannen gebrainstormd over mogelijkheden om hun bijzondere stukken onder de aandacht te brengen van een breder publiek. Hoe kunnen wat in de Engelstalige wereld memory institutions genoemd worden, instellingen die het nationale geheugen vertegenwoordigen, zoals musea, archieven en bibliotheken, het verschil maken in de huidige digitale wereld?
Storytelling, of de kracht van verhalen
“Digitale storytelling” kwam op het pad van de afdeling. Dana Atchley, een pionier die in de jaren ’90 de eerste storytelling software ontwikkelde, gaf de volgende definitie: « digital storytelling combines the best of two worlds: the ‘new world’ of digitized video, photography and art, and the « old world » of telling stories.”
Verhalen vertellen is inderdaad iets van alle tijden. Het zit in het DNA van de mens. Verhalen kunnen ons helpen zaken te begrijpen, te herinneren, ze kunnen emoties oproepen en inspireren. Een verhaal kan een boodschap uniek maken en kan ervoor zorgen dat de boodschap blijft hangen.
Een tweede definitie, uit The Canadian journal of information and library science uit 2018, voegt participatieve storytelling toe aan de definitie, waarbij erfgoedinstellingen zich engageren om verhalen uit de gemeenschap vast te leggen: “Digital storytelling is a subset of storytelling in that it combines the art of telling stories with the use of digital media to create, collect, store, retrieve, find, share, and use stories captured in digital form.”
Het gebruik van storytelling zit ook in de lift in de wereld van de marketing, ten dienste van organisaties die intern verandering willen doorvoeren of die een nieuw origineel verhaal naar hun klanten willen brengen.
Een storytelling webpagina is duidelijk te onderscheiden van een gewone webpagina: beiden willen informatief zijn, maar daar houden de overeenkomsten op. De informatie op een storytelling pagina is niet strikt opgedeeld, maar vormt meestal één doorlopende tekst, waarbij de lezer wordt uitgenodigd om steeds verder te scrollen en te klikken. Ze wil niet louter de informatie overbrengen, maar een verhaal met een boodschap, die verteld wordt met een zekere flow en met behulp van multimedia. Ze beoogt een emotionele impact. Ze is er niet voor iedereen, ze is bedoeld voor een bepaald doelpubliek.
Voor erfgoedbibliotheken, die voor het grote publiek een stoffig en weinig toegankelijk imago met zich meezeulen, biedt storytelling een kans om meer aan te sluiten bij de actuele tijdsgeest: om hun bijzondere stukken niet alleen te tonen en voor te stellen, maar ook te laten “ervaren”.
Testcasus: het fonds de Gerlache
Voor de keuze van software voor een eerste test rond storytelling werd gekeken naar het bestaande raamcontract van de federale overheid voor de Amerikaanse GIS-software, ArcGIS, die sinds 2018 een storymapmodule bevat en waarvan de Amerikaanse Library of Congress de voortrekker is.
De keuze van onderwerp was eveneens snel gemaakt: de Belgische Zuidpoolexpeditie van 1897-1899.
Antarctica was aan het eind van de 19de eeuw de enige overgebleven blinde vlek op de wereldkaart.
Antarctica was ontdekt in 1820, maar er was nog nooit iemand voor langere tijd aan land gebleven. Verschillende landen waren in de jaren 1890 expedities aan het voorbereiden, maar het was een Belgische officier, Adrien de Gerlache, die de eerste expeditie kon realiseren met zijn schip, de Belgica. Het werd een bijzondere expeditie die blijft fascineren. De bemanning was een internationaal gezelschap, bestaande uit vijf nationaliteiten, wat ongewoon was voor die tijd. Ze waren allen jong, tussen 18 en 34 jaar oud. De expeditie was een ernstige wetenschappelijke onderneming, er reisden zes wetenschappers mee. Tot slot was de expeditie een leerschool voor twee mensen die toen nobele onbekenden waren maar later beroemde poolreizigers zouden worden: de scheepsarts was de Amerikaan Frederick Cook, de tweede stuurman was de Noor Roald Amundsen.
De Belgische expeditie betekende het begin van de zogenaamde Heroïsche tijd van de Antarcticaverkenningen. Met de Belgica die meer dan een jaar ongewild vastgevroren zat in het pakijs en de bemanning die het bijna niet meer kon navertellen, leverde ze meer dan genoeg stof voor een bewogen verhaal.
Wat heeft KBR nu met deze expeditie? Ze bezit een fonds van een honderdtal kaarten, vnl. nautische kaarten van de Engelse Admiralty, die mee waren aan boord. Dat fonds werd haar geschonken in 1941, door de dochter van Adrien de Gerlache. Bijzonder is dat bijna de helft van de kaarten handgeschreven annotaties bevat, door de expeditieleden, waaronder de gevolgde reisroute. Dit fonds werd in 2008 beschreven in de online catalogus van de bibliotheek en is digitaal beschikbaar. Toch was het een nauwelijks gekende bron.
Realisatie van de storymap
De realisatie van de storymap ging niet over één nacht ijs. KBR verkreeg toegang tot ArcGIS online, via het raamcontract en de gewaardeerde hulp van de federale collega’s van het Nationaal Geografisch Instituut voor de hosting van de software. De grootste uitdaging voor de bibliothecarissen lag in het verwerven van een basisexpertise in deze software. De storymapmodule werkt met standaard templates en vereist op zich geen bijzondere voorkennis. Het creëren van nieuwe kaarten voor gebruik in een storymap vereist dat wel. Via de module konden delen van de reisroute van de Belgica op een Google Maps-kaart gereconstrueerd worden. Oude kaarten georefereren bleek echter niet mogelijk in ArcGIS online. Georefereren is het projecteren van een digitale historische kaart op een moderne kaart, waarbij je punten zoekt die overeenkomen op beide kaarten en op die manier geografische data toevoegt aan de historische kaart. Een volgende tegenvaller was dat gegeorefereerde kaarten gemaakt met de open source desktopversie van ArcGIS, QGIS, niet importeerbaar bleken in de ArcGIS-software. Compatibiliteit was dus een issue. Een oplossing kwam er met de open source georeferencer tool Mapwarper, voorloper van Allmaps, die toeliet de kaart inclusief geografische coördinaten als webservice te importeren in ArcGIS online.
Uitvergrootte uittreksels van de kaarten met de getekende reisroute vormden de rode draad om het spannende verhaal van de expeditie tot leven te brengen. Omdat van Antarctica nog geen kaarten bestonden, boden de kaarten van de Admiralty die wel gebruikt werden een gelegenheid om dieper in te gaan op het eerste deel van de reis, die de bemanning doorbracht langs de Zuid-Amerikaanse kusten en in Vuurland, waar ze zich bevoorraadden en hun eerste wetenschappelijke onderzoek verrichtten. In tegenstelling tot de ontbering en ellende die zou volgen tijdens de overwintering van de Belgica – dit is het beeld van de expeditie dat onterecht zou blijven hangen in de Angelsaksische wereld – schetst dit deel van de expeditie het beeld van een jonge, dynamische bende, op het avontuur van hun leven.
Het verhaal werd verder interactief gemaakt door het toevoegen van talrijke links naar documenten uit de rijke collecties van de bibliotheek: krantenuittreksels (verschillend naargelang de taal van de storymap), foto’s, oude kaarten en prenten. De reisverslagen van de Gerlache en zijn metgezellen, die ondertussen in het publieke domein vallen en digitaal beschikbaar zijn, nemen eveneens een centrale rol in in de storymap. Ook andere vrij beschikbare content van buiten de bibliotheek is opgenomen in de storymap, zoals de door het VLIZ gedigitaliseerde onderzoeksresultaten van de expeditie. De lezer die nieuwsgierig is naar meer, kan blijven verder klikken en lezen.
Door de veelheid aan interessant bronmateriaal mislukte de poging om de storymap voldoende beknopt te houden – de gemiddelde aandachtsspanne van 5 minuten van de internetlezer indachtig. De digitale rijkdom, weet u nog.
Respons en evaluatie
KBR lanceerde de storymap in het Nederlands, Frans en Engels, op 16 augustus 2022, de 125ste verjaardag van het vertrek van de Belgica in Antwerpen. Ze werd in verschillende media opgepikt en wist een vernieuwde belangstelling op te wekken voor het Belgische zuidpoolverleden, wat o.a. resulteerde in de keuze van thema voor de jaarlijkse tentoonstelling in het BELvue museum, Op zoek naar… HET EINDE VAN DE WERELD!. Een tweede storymap, die duiding geeft bij de oorlog in Oekraïne aan de hand van een selectie historische kaarten, werd dezelfde maand gepubliceerd, ook in drie talen. Voor 2024 wordt een storymap voorbereid over de totstandkoming van de eerste geologische kaart van België.
In deze eerste fase worden de storymaps dus gehost op het ArcGIS-platform van het Nationaal Geografisch Instituut. Op de website van KBR is per storymap een kort begeleidend artikel te vinden onderaan de homepagina, bij De verhalen achter de collectie. Indien gewenst, kunnen ze op termijn gearchiveerd worden op de website van KBR.
Voor historische bronnen biedt de storytelling software onmiskenbaar mogelijkheden tot een boeiende valorisatie. Voor dit proefproject kregen enkele enthousiaste bibliothecarissen uit de afdeling Kaarten en plannen de kans en tijd om over “hun” collecties te vertellen: wat voordien een zakelijke beschrijving in de online catalogus was, een verborgen schat in de magazijnen, werd aldus een verhaal dat de lezer hoopt te kunnen meevoeren naar een andere tijd en plaats. Evident was het niet, doordat het veel tijd vergde, tijd die niet aan de gewone taken besteed kon worden.
De tussenbalans is echter positief en smaakt naar meer. Storytelling is een creatieve nieuwe invulling van de kernopdrachten van KBR: het verzamelen, beheren, bestuderen en valoriseren van een cultureel en historisch patrimonium. Die kernopdrachten veranderen niet, de wereld rondom wel, en bibliotheken willen daarin graag mee evolueren.
Lees hier de storymap over de Belgische Zuidpoolexpeditie.
Lees hier de storymap over Oekraïne.
Rejoignez-nous
Consultez les liens ci-dessous